فرش دستباف
آشنایی با فرش دستباف و خرید آن
قالی ایرانی یک شاهکار جهانی
نام قالی دستباف ایرانی که به میان می آید , دل هر شنونده ای غنج می رود . یاد نقش و نگار و زحمت بافنده که می افتی حسابی لذت می بری و افتخار می کنی که این هنر جهانی کار دست هنرمندان سرزمین مادری تو است .
استفاده از متریال درجه یک و مرغوب و همینطور نقوش زیبا و حاشیه های ماندگار باعث بالا بودن قیمت فرش دستباف ایرانی است . در برخی از نقاط دنیا به خصوص آسیای شرقی از الیاف مصنوعی به جای الیاف طبیعی در بافت فرش دستباف استفاده می شود که این مسئله باعث ارزانتر بودن قیمت فرش دستباف سرزمین های شرقی است . اما این مورد باعث شده که اصالت فرش دستباف ایرانی بیش از پیش به چشم بیاید .
در اینجا به انواع الیافی که در بافت انواع فرش دستباف به کار برده می‌شود اشاره ای کوتاه می کنیم :
الیاف طبیعی به الیافی می‌گویند که منشأ طبیعی ( حیوانی و گیاهی ) داشته و از مواد شیمیایی و مصنوعی در تولید آنها استفاده نشده است. پنبه، کتان، کنف و چتایی الیاف گیاهی هستند. برای الیاف حیوانی نیز می‌توان به پشم، مو و ابریشم اشاره کرد که در تولید فرش دستباف ایرانی بسیار کاربرد دارد . جانورانی مانند گوسفند، بز، کرم ابریشم، آلپاکا و خرگوش و گیاهانی مانند پنبه، کتان، کنف، چتایی، سیزال و نارگیل، منشأ الیاف طبیعی هستند. الیاف حیوانی و گیاهی مرغوب و باکیفیتی که برای بافت فرش‌های دستباف ایرانی به کار برده می‌شود : ابریشم، پشم، پنبه، کنف، موی طبیعی حیوانات وسیزال می باشند .
الیاف مصنوعی به گروهی از الیاف گفته می‌شود که توسط روش‌های خاص تولیدی و به صورت مصنوعی تولید می‌شوند و بطور معمول در طبیعت وجود ندارند ولی این الیاف ممکن است ریشه طبیعی داشته یاشند.
الیاف زیر از الیاف مصنوعی شناخته شده هستند که عمدتا در تولید فرش دستباف شرق آسیا مورد استفاده قرار می گیرند : الیاف ویسکوز، الیاف ریون، الیاف نایلون، الیاف آکریلیک یا پلی پروپیلن، الیاف الفین
چرا بافندگان فرش ایرانی برای بافت فرش دستباف ایرانی از مواد طبیعی استفاده می‌کنند؟
بافت فرش با الیاف طبیعی که هیچ منشا شیمیایی ندارد مزایای بسیار زیادی دارد که از آن جمله می‌توان به موارد زیر اشاره کرد:
دوام فوق‌العاده بالای نخ که طول عمر فرش دستباف ایرانی را بسیار بالا می برد
الیاف طبیعی رنگ را به خوبی جذب می‌کنند و نگه می‌دارند
رنگ الیاف طبیعی فرش‌های دستباف مانند فرش‌های ماشینی به مرور نمی‌رود
الیاف طبیعی با هنر دست بافندگان فرش دستباف ایرانی هنری ماندگار خلق می کنند
برخی از قالی‌های دستباف پشمی، قیمتی معادل یک قالی ماشینی با کیفیت معمولی دارند البته شاید سنگین‌تر و کمی کلفت تر به نظر برسد ولی دوام و قوام بیشتری نسبت به قالی ماشینی دارد و با خرید آن نه تنها قدردان هنر و هنرمند تولید کننده این صنعت بوده‌ایم، بلکه به سلامت خود هم کمک کرده‌ایم. چون فرش دستباف انرژی‌دهنده و ضدآلرژی است .
شما می‌توانید با خرید یک یا دو قالیچه کوچک، فضای خانه‌تان را با هنر دست بافنده فرش و قالی ایرانی پر کنید. این کار با هزینه ای به مراتب کمتر می تواند اتفاق بی افتد .
تفاوت فرش و قالی
پیشینه و قدمت فرشبافی در سرزمین مادری به حدود 2 تا 3 هزار سال قبل از میلاد مسیح باز می گردد .محققان در حفاری‌های شهر سوخته و محوطه‌های باستانی بین‌النهرین، وسایل و ادوات قالی‌بافی را پیدا کرده اند که نشان می دهد این هنر اصیل از حدود 5 هزار سال قبل در ایران رواج داشته است .
آیا فرش، قالی و قالیچه باهم تفاوت دارند ؟
پاسخ این سوال مثبت است .
کلمه فرش یک واژه ای اصالتا عربی است و در زبانی فارسی به معنای زمین و گستردنی است . مردمان عرب در کل به هر چیزی که قابل پهن کردن باشد و بتوان بر روی آن نشست فرش می گویند. فرهنگستان فارسی واژه زمین گستر را معادل فرش قرار داده است و دارای مفاهیمی زیادی مانند گسترده شدن، زیرانداز و کفپوش است . در کل مردمان ایران زمین به هرگونه گستردنی بافتنه شده فرش می‌گویند . برای همین برای تفکیک انواع آن، بعد از فرش پسوندی به آن اضافه می کنند. بسیاری از مردم و حتی برخی از متخصصین، فرش را همان قالی می دانند در حالیکه فرش نوعی بافت است که می توان آن را گستراند و روی آن نشست و راه رفت اما قالی فرشی است که دارای مشخصات ذیل است :
یک رو
پرز دار
گره دار
دارای تار و پود
قدمت بافت قالی به دوران هخامنشی می رسد و خاستگاه آن کشور ایران است.
با مشخص شدن تعریف این دو واژه به تفاوت قالی با فرش پی بردیم و متوجه شدیم که می توان هر گستردنی را فرش نامید اما هر گستردنی قالی نیست. فرش علاوه بر قالی شامل زیراندازهای دیگری را نیز می شود، در مجموع حدود ۵۰ مدل دست بافته وجود دارد که کاربرد های زیادی دارند و هر کدام به سهم خود نوعی فرش حساب می شوند .
در اینجا به تعدادی از انواع فرش که استفاده بیشتری دارند اشاره می کنیم :
گلیم، جاجیم، حصیر، زیلو، گبه، پلاس، نمد، پشتی، کناره، ذرع و نیم، قالیچه و قالی و …
از نظر متراژ بین قالی و قالیچه تفاوت وجود دارد . فرش‌های پرزداری که مساحت آنها شش متر و بیشتر باشد، قالی نامیده می‌شوند و به فرش‌های پرزداری که مساحت آنها کمتر از شش متر آن باشد «قالیچه» می‌گویند.
چرا قیمت انواع قالی با هم متفاوت است ؟
فاکتورهای زیادی در ثبت قیمت یک قالی توسط متخصصان امرمورد توجه قرار میگیرد که می توان به موارد ذیل اشاره کرد :
نقشه قالی
ابعاد قالی
جنس نخ و الیاف استفاده شده
تراکم بافت و ظرافت به کار رفته
تعداد رج
رنگ بندی و هماهنگی رنگ ها
نوع و شیوه بافت
منطقه بافت
روش رنگرزی و نوع رنگ
نوع چله
میزان سلیقه و هنر به کار رفته در بافت
انواع قالی را براساس جنس به چند دسته تقسیم می‌کنند:
قالی تمام پشم: فرشی که تار، پود و پرز آن از پشم باشد. این نوع قالی‌ها به دلیل جنس پرزها درشت بافت هستند. قالی خرسک که از کلفت‌ترین پشم‌ها بافته می‌شود جزء این دسته است. قالی تمام پشم مزیت‌هایی همچون بادوام و مقاوم‌بودن، قدرت برگشت‌پذیری پرزها پس از پاخوردن، قدرت بالای جذب رطوبت و... را داراست. این نوع قالی سنگین و ارزان‌قیمت است و کمتر می‌توان نوع هنری آن را پیدا کرد.
قالی چله پشم: نوعی قالی که چله آن از پشم است ولی پرزهایش تنها از پشم نیست.
قالی تمام ابریشم: فرشی که تار و پود و پرز آن همگی از ابریشم است. این نوع قالی معمولا بسیار ریزبافت است و ارزش هنری زیاد و البته قیمت زیادی دارد. چنین قالی یا قالیچه‌ای برخلاف ظاهر نرم و نازک و ظریفش، در مقابل لکه‌ها بسیار مقاوم است؛ یعنی اگر آب، چای، نوشابه یا هر نوع مایع دیگری را رویش ریختید، لازم نیست ضربان قلبتان را اندازه بگیرید؛ کافی است آن را با یک دستمال مرطوب و کمی شامپو فرش بشویید؛ عین اولش خواهد شد.
قالی کف ابریشم: فرشی که چله آن پشم است ولی تمام زمینه آن از ابریشم بافته شده است.
قالی گل ابریشم: چله این قالی از پشم است ولی گل‌ها و احیانا برگ‌های موجود در نقشه از نخ ابریشم و بقیه پرزها از پشم بافته می‌شود. این نوع قالی‌ها ممکن است قیمت کمتری نسبت به قالی تمام ابریشم داشته باشند اما ارزش هنری زیادی دارند.
قالی دستباف در طرح و نقش ،دارای سه سبک اصلی است
ترنج
خشتی
افشان
طرح ترنج از پر کاربردترین سبک های بافت قالی است و الهام گرفته از معماری زیبای دوره اشکانیان می باشد.
این قالی دارای سه مشخصه بارز می باشد : تار و پود ، پرز و گره که با توجه به مواد بکار رفته در این قالی به پنج گروه ذیل تقسیم می شود :
قالی پشمی که با تار و پودی از جنس پنبه و پرز پشمی بافته می شود
قالی تمام ابریشم که با پرز و چله ای از جنس ابریشم بافته می شود
قالی گل ابریشم که در آن نقوش ، حاشیه فرش و چله با استفاده از ابریشم بافته می شود
قالی کف ابریشم که بجای پشم زمینه ای از جنس ابریشم دارد
قالی سوف که با نقوش گل و بوته به شکل پرزدار و پود ضخیم و نازک بافته می شود
طرح خشتی یا قابی که متن فرش در این مدل طرح به قسمت‌ها یا قاب‌های مختلفی تقسیم شده است که به طور منظم در کنار هم قرار دارند و داخل هر قاب یا خشت با گل و برگ‌های مختلفی تزیین شده است. طرح خشتی یا قابی دارای مدل های متنوعی است که می توان به قابی اسلیمی، قابی قرآنی کرمان یا ستونیاشاره کرد.
طرح افشان با آن که در طرح های فرش اصولا تمامی قسمت ها و اشکال، به هم پیوسته و مرتبط هستند، ولی در طرح افشان گل و برگ ها و شاخه ها به طور پراکنده و بدون پیوستگی با یک دیگر در متن فرش بافته شده اند. به همین علت است که اصل چنین طرحی را افشان نامیده اند. طرح افشان نیز دارای مدل های فراوانی است که می توان به افشان اسلیمی، افشان ختائی، افشان بندی، افشان شکسته، افشان گل اناری، افشان شاه عباسی، افشان شاخه پیچ، افشان دسته گل، افشان حیوان دار و افشان ترنج دار اشاره کرد .
عیوب قالی و شناسایی آن ها
عیب و ایراد قالی را بهتر است موقع خرید تشخیص دهید، چون به احتمال زیاد پس از پرداخت پول آن و آوردنش به خانه، دیگر تعویض یا پس گرفته نمی‌شود. بهتر است زمان خرید از یک متخصص امین و دارای سابقه در صنعت قالی و قالی بافی کمک بخواهید . عیب و ایرادهای یک قالی چه چیزهایی می‌تواند باشد؟
دورگه بودن زمینه
گاهی رنگ قسمت بالای زمینه قالی از رنگ قسمت پایینی آن کم‌رنگ‌تر یا پررنگ‌تر است. چشم دقیق و ریزبینی داشته باشید و در نور، خوب قالی را نگاه کنید؛ اگر 2 رنگ باشد قیمت آن گاهی تا نصف کاهش پیدا می‌کند!
اندازه قالی
اگر اندازه فاصله لبه حاشیه بالایی قالی تا وسط ترنج، بیشتر یا کمتر از سه سانتی‌متر با اندازه فاصله آنجا تا لبه حاشیه پایینی تفاوت داشته باشد، مقدار زیادی از قیمت قالی می‌شود؛ پس توی جیبتان خط‌کش داشته باشید.
کم‌بافی
حتما موقع خرید قالی به پشت آن نگاه کنید؛ گره‌ها می بایست منظم، پشت‌سر هم و هم اندازه باشد ، اگر اندازه گره‌ها متفاوت، نامنظم و گاهی با فاصله بود یعنی بافنده یا شلخته بوده یا خدای نکرده متقلب مثلا در یک فرش 50 رج که باید در هر 7 سانتی‌متر 50 گره داشته باشد، گره‌ها کمتر است، یا گره‌ها خوب شانه نخورده و پرزها کشیده نشده است؛ به‌هرحال یک جای کار می‌لنگد.
شکستگی گل قالی
تشخیص شکستگی گل قالی خیلی تخصصی است زیرا گل‌های قالی اعم از شاه‌عباسی، آویزان، ستاره‌ای و... اندازه استانداردی دارند که تنها بافنده‌ها، کارشناسان و فروشندگان قالی از آن اطلاع دارند. اگر در بافت این گل‌ها شکل و اندازه استاندارد رعایت نشود، از ارزش قالی کم می‌شود. این دیگر کار شما نیست؛ از یک متخصص و قالی شناس حرفه ای کمک بگیرید یا از روی گل‌های قرینه، اندازه‌های ناموزون را حدس بزنید.
انواع گره
گره ترکی
ظرافت فرش جز نوع پرز که چه جور پشمی باشد و چند درصد ابریشم، به نوع گره آن نیز بستگی دارد. بافت دو گره یا گره ترکی که از ابتدا مخصوص بافندگان تبریزی بوده و امروز در مناطق دیگر نیز رایج است، روشی است که در آن هر دو سر پرز از لای تار رد می‌شود و گره می‌خورد. این روش وقت زیادی می‌خواهد و مخصوص قالی‌های ریزبافت و نقشه‌های ظریف با رنگ‌های متنوع و خطوط نازک است. در این روش، امکان بی‌گره بافی یا جفتبافی (که نوعی شلختگی در بافت یا تقلب است) وجود ندارد.
به همین دلیل، این قالی‌ها جز ظرافت بی‌اندازه، بسیار محکمند و به این سادگی‌ها نخ‌نما نمی‌شوند. از طرفی این گره آن‌قدر محکم است که می‌شود پرزهای فرش را چنان قیچی زد که به کوتاهی مخمل شوند و با پا خوردن بیشتر، نقش‌ها و ظرافت گره‌ها بیشتر نمایان شود. به همین دلیل مشهور است که فرش کرمان هر چه پا بخورد مرغوب‌تر است و هیچ اتفاقی هم برای فرش نمی‌افتد. فرش‌های قم، تبریز، اصفهان و کرمان ترکی بافند؛ یعنی هم ظریف‌اند، هم بسیار زیبا و محکم و البته گران.
گره فارسی
فرش‌های پشمی درشت‌بافت که اغلب سنگین هستند و نقش‌های درشتی هم دارند، فارسی بافند. در گره فارسی یا یک گره فقط یک طرف پرز گره می‌خورد و طرف دیگر آن آزاد است. در این روش، چله شل‌تر است و برای سفت‌کردن آن، شانه‌های سنگین را محکم‌تر روی پرزها می‌کوبند تا پرزهای پشمی در هم فرو بروند و چله محکم شود. همین درهم رفتگی پشم‌ها، امکان بی‌گره‌بافی یا جفتبافی را بیشتر می‌کند.
بافنده‌های فرش‌های فارسی‌باف به خاطر درشتی پرزهای پشم، نمی‌توانند نقشه‌های ظریف و مینیاتوری ببافند. از طرفی، گره فارسی با پا خوردن در طول سال‌ها (که البته اصلا کم نیست) کم‌کم پرزها شل شده و نخ‌نما می‌شوند.
به خاطر همه این دلایل، این نوع فرش ارزانتر است. قالی‌های فارسی‌بافِ بختیاری، مشهد، اراک، همدان و... مشهورترند. اما به هر حال، این قالی‌ها و رنگ‌های زنده و گرم‌شان، انرژی خاصی به محیط زندگی می‌دهند و قطعا چشم‌نوازتر از هر بافته مصنوعی دیگر هستند.
کدام طرح را انتخاب کنم؟
وقتی به قصد خرید یک قالی یا قالیچه وارد یک فروشگاه فرش دستباف شدید، آنچه بیش از همه چشم‌هایتان را نوازش می‌دهد طرح قالی‌هاست؛ گاهی خیلی شبیه به هم و گاهی فوق‌العاده متنوع. آن‌وقت با خودتان می‌گویید «کدام طرح را میان این همه طرح انتخاب کنم؟». شاید بهترین راهش این باشد که درباره طرح قالی‌ها کمی اطلاعات به دست بیاورید.
بیشتر ما وقتی به قالی دستباف فکر می‌کنیم، فورا یاد یک قالی با زمینه لاکی – قرمز می‌افتیم که یک گل بزرگ در وسط دارد که نامش «ترنج» است و 4 لچک (3 گوش) در چهارگوشه قالی و اطراف آن ترنج هم پر از گل و برگ و اسلیمی است. خیلی‌ها این طرح را تکراری می‌دانند (البته همین طرح لچک و ترنج که برای ما تکراری است یکی از اصیل‌ترین طرح‌های قالی ایران است که در بازارهای جهانی کلی طرفدار دارد) ولی خب طرح قالی ایرانی فقط لچک ترنج – آن‌هم با زمینه لاکی – نیست؛ طرح‌های زیاد دیگری هم داریم که بعضی‌هایشان درحال فراموش‌شدن هستند. نکات زیر راهنمایی‌تان می‌کند:
اگر یک قالی ریزبافت و هنری می‌خواهید که کف خانه‌تان را مثل یک باغ گل در فصل اردیبهشت تزئین کند، می‌توانید قالی لچک و ترنج یا «شکارگاه» تبریز، قم و اصفهان را بخرید یا «ریزماهی» خوی و «هزاره هریس» مرند. البته این نوع فرش‌ها گران است.
اگردنبال قالی‌هایی با نقوش روستایی و ایلیاتی هستید، می‌توانید طرح‌های «انسان و حیوان»، «گل و مرغ»، «درختی» «درخت و انسان» و «پای شتر» استان‌های فارس، خراسان شمالی، کردستان و گلستان را بخرید. بعضی از این نوع طرح‌ها به دلیل درشت‌بافی، ارزان هم هستند.
اگر می‌خواهید خانه‌تان با فرش‌های ساده تزئین شود و فضای آرامش‌بخشی را در خانه به‌وجود بیاورید بروید سراغ قالی‌های کویری کرمان و اردکان. زمینه این قالی‌ها مثل طبیعت کویر به رنگ‌های شتری، خاکستری و کرم است. طرح‌های «کف ساده» قالی‌ای که زمینه اطراف لچک و ترنج آن خالی از هر نوع نقشی است)، «محرمات»، «راه راه» و «قاب قرآنی» از همین نوع هستند.
اگر دنبال طرح‌های مدرنی هستید که به مبل اسپرت‌تان بیاید، یکی از طرح‌های هندسی «خشتی»، «قاب‌قابی»، «میناخانی»، «بته جقه» اصفهان، کاشان یا اراک را بخرید.
اگر دنبال قالی‌های خیلی ارزان هستید می‌توانید طرح‌های ریزماهی، محرابی و لچک ترنج استان‌های همدان، کاشان و زنجان را بخرید که از پشم کلفت بافته می‌شود و همان فرش خرسک است.